Bishkekda qish. Bola-chaqalarim bilan jon saqlab ijarada yashayotgan uyning ayvonidagi ustunga yelkamni tiraganimcha yog"ayotgan qor uchqunlariga termulaman. Qor gox shoshib, gox beg"am uchqunlaydi. Shu kunlarda sochlarim po"stakka o"xshab, soqolim o"sib, ozib ketganman. Men jimgina yog"ayotgan laylak qorga termulaman-u o"tgan telba umrim xaqida o"ylayman.
Hayotim mundarijasiga sinchiklab razm solsam, ko"rgan-kechirganlarim tropik to"fonlar ichra ochiq okeanda kanoe qayig"i pista po"choqday to"lqinlardan to"lqinlarga o"tayotgan Polineziyalik baliq ovchining okeanga g"arq bo"lmaslik uchun olib borayotgan tinimsiz kurashiga o"xshaydi.
Tragikomediya hayotim qayg"uli va kulgili voqealarga boy. Bunday o"ylasam men tug"ma muxolifatchi ekanman. Esimda, bolalik paytlarim dadam tayinlagan ishlar esimdan chiqib bolalar bilan Qoradaryo sohilidagi cho"chqaxonaga futbol o"ynagani ketib, oqshom chog"i dadamning g"azabiga duchor bo"lardim. Ya"ni, uydan quvilardim. Shunday mahallar men otboqar bobom mulla Abdusalomdan siyosiy boshpana so"rardim. Bobom bilan enam ortiqcha byurokratlik qilmay, hujjatsiz, vizasiz menga uylaridan boshpana berardi.
Bobom uzun bo"yli, do"ng peshona, cho"ziq yuzli, Imomi A"zam mazhabidagi musulmonlarga hos soqol mo"ylovi kalta kuzalgan odam bo"lib, garchand otboqar bo"lsalarda, Qur"oni Karimni xatm qilgan olim kishi edilar. Enam esa, bo"yi pastak, og"zida begimotning tishlariga o"xshash atigi ikki dona tishi qolgan, nomozxon, mehribon kampir edi. Garchand bo"yi bastlari bilan xuddi Donki Xot va Sancho Pansaday bir-birlariga nomutanosib bo"lsalarda, bobom bilan enam chungi chiqmay ahil-inoq yashardilar. Pastak uylarida taxta pol bo"lmagani bois, qalin qilib to"shalgan xashak ustiga polos yozilgandi. Polos ustida yurgan odam o"zini xuddi ichiga suv to"ldirilgan ulkan grelka ustida yurganday his qilar, uyda radio-televizor bo"lmaganidan xonada qutb jimligi hukmron edi. Jimlikda soat kafgirining tovushi xuddi kaltakesak chiqillayotganday qattiq eshitilardi.
Enam menga yumshoq ko"rpachalardan o"rin to"shab berar, men derazadan Ko"ki xolamning bahaybat baqateragini, terak ortidan ohista ko"tarilayotgan to"lin oyni kuzatib yotardim. Bu payt enam bobomning yaktagini yamab-yasqar, bobom bo"lsa 30 - yillarda rasm bo"lgan yumaloq gardishli ko"zoynagini taqib, arab imlosida yozilgan qandaydir qadimiy kitobni o"qir, har zamonda kitobning sarg"ayib ketgan sahifalarini varaqlardi. Men Ko"ki xolam xaqida o"ylay boshladim, eri ikkinchi jahon urushiga ketib qaytib kelmagan, bu beva kampir, quritilgan baliqday ozg"in, hajman kichik boshi g"ozning boshiga o"xshashib ketadigan, bir qo"li qurib qolgan, bu ham kamday bir ko"zi ko"r bo"lib, ko"zining kovagida kaptarning tuxumi qisilib turganga o"xshar, ustiga- ustak chuvak yuzida iyagi deyarli yo"q edi. Xudoyo tavba qildim, uning shunaqa qiyofasi sabab eri ham urushga ketvorgan bo"lsa kerak, deb o"yladim. Ko"ki xolamning tushuniksiz ismi, ismdan ko"ra ko"proq tahallusga o"xshardi. Ismi jismiga monand Ko"ki xolam aftidan erini qattiq sevar ekanmi, haytovur qayta turmush qilmay erini kuta-kuta olamdan o"tib ketdi, rahmatli. U bolalarga mehribon, pok qalbli, botinan go"zal,besh vaqt nomoz o"qiydigan e"tiqodli, pokiza, taqvoli kampir bo"lib hotiram ko"zgusida umrbod qoldi.Ba"zan Ko"ki xolam yolg"iz o"zi kuymanib yuradigan kulbasining oqshomlar jinchiroq shu"lasidan g"amgin yorishib turadigan pastakkina derazasi hayolimda namoyon bo"ladi.Goho urushdan qaytib kelmagan erini kutib boshqaga turmushga chiqmay umrini yolg"izlikda o"tkazgan o"sha sadoqatli kampir haqida she"rmi, hikoyami yozgim keladi mening.
Men Ko"ki xolam haqida o"ylab yotgandim , bir mahal bobom ko"zoynagini olganicha enamga qarab "E, uxlasangchi, lattaparast!" desa bo"ladimi? To"g"risi, bunaqa qiziq so"zni birinchi bor eshitishim edi. Kulgim qistadi, lekin kulvorib bu yerdan ham quvilmay, hozir qorong"ida qayerga ham boraman degan o"yda kulgimni tiyishga urindim. Kulgidan lunjim shishib yuzlarim zo"riqib qizardi. Oxiri kulib yubordim. Meni ko"rib bobom ham kulib yubordilar. Qarasam, go"dakniki kabi tishsiz milklari va tili jinchiroq shu"lasida yaltirab enam ham kulyapti.
Uchalamiz rosa kuldik. Kulaverib enamning ko"zlaridan yosh chiqib ketdi. Bobom kulgidan o"zini tiyib istig"for aytdi. Biz kulishdan to"xtadik. Men Ko"ki xolamning baqateragi ortidan ko"tarilgan porloq oyga, yorug" osmondagi bir parcha bulut po"stagini kemirayotganday g"imirlagan olmos kuyalarga o"xshash son-sanoqsiz yulduzlarga boqib, go"yo xum ichida hurayotganday bug"iq akkilagan tun itlarining xorg"in ovozlarini tinglab yotdim. Bir mahal ko"zim ilinib uxlab qolibman. Ertalab nonushtadan so"ng bobom meni xuddi qo"lga olingan dissident kabi yana uyimizga deportatsiya qildi.
JUDOLIK
Men ushbu qissamda jafokash onam kechmishlarini yozmasam bir buyuk qarz gardinimda ketadiganday. Onam bechora uzoq vaqt betob bo"lib yotgach, dadam boshqa ayolga uylanmoqchi ekanini, qizlarini olib ketishlarini Mirjalol opoq dadam va Mag"firat enamlarga aytgach, ular onamning yuk-taqini eshak aravaga yuklab, ko"rpalar ustiga bemor onamni yotqizishib, meni ko"tarib yig"lab-yig"lab jo"nab ketishgan ekan. Men u paytlar besh oylik bola bo"lganman. Ko"p o"tmay dadam uylangach, rashk o"ti onamni adoyi tamom qilgan. Muborak xolam "bolasini o"zi boqsin" deya, meni dadamlarnikiga olib kelib:- "Ol, bolangni o"zing boq!", deb so"riga otib yuborganda yo"rgagim chuvalanib ketgan ekan. Ertasiga bu voqeadan xabar topgan dadamning ukasi Fazil amakim meni olib borib: - "Ol, o"zlaring qara!", deya Mirjalol bobomlarnikiga tashlab kelibdi.
Men tennis koptogiday u yoqdan bu yoqqa sur-sur bo"layotganimdan xabar topgan Abdusalom bobom dadam bilan amakimga tanbex berib, meni o"z qaramog"iga olgan ekanlar. Meni endi eridan ajrab kelgan befarzand Patila ammam boqa boshlagan. Ammam ham Ismon aka degan kishiga turmushga chiqib ketgach, meni dadamning ikkinchi xotini o"gay onam parvarish qilib befarzandligi bois, meni o"z bolasiday mehr qo"yib tarbiyalay boshlagan.Men o"shanda yetti oylik bola bo"lganman.
Shunday qilib, akam ikkimiz o"gay ona qo"lida o"sa boshladik. Men sekin - asta es tanib ulg"ayib maktabga qatnaydigan bo"ldim. Maktabdan bo"sh paytlarimiz Erkin degan do"stim bilan Qoradaryo yilg"inzorlarida sigir boqardik. Yilg"inzorlar aro chivinlarni dumi bilan yalqovlarcha xaydab beg"am o"tlayotgan sigirlar, sigirlar shoxiga qo"nganicha sayr qilib yurgan maynalar, yoyilib oqayotgan daryo, qiy-chuv qilib shovqin solganicha uchayotgan sohil qushlari hamon ko"z o"ngimda. "Zilolmas" ya"ni "Zelenûy most" tomonda yuk tashuvchi poyezdlar chinqirig"i, Erkin ikkimiz yovvoyi odamlar kabi sigir xaydab o"tguvchi daryoning toshlari ko"ringan sayoz kechuvi, uzoqda qorayib ko"rigan to"qayzor, baland, haybatli jarlar poyini yalab oqayotgan daryoning vaximali to"lqinlari yodimda. Ba"zan onam meni tuqqan o"sha jonajon Vatanimning bir parcha jannatiy go"shasi tushlarimga kiradi.
Men u yerlarni sog"inaman, Vatanimga ketgim keladi. Lekin buning iloji yo"q. Men yaqinda Bishkekdan turib telefon orqali qarib qolgan otam bilan gaplashdim.
Salom-alikdan so"ng hol - axvol so"rashgach dadam:
-Dada, men borolmayman. Borsam qamab qo"yishadi. -dedim.
-Nega qamashadi? Birontasini o"ldirib netib qo"ydingmi? -dedi, yana dadam.
Men "xaqiqatni aytganim uchun" demoqchi edim, tomog"imga tosh tiqilganday dimog"im achib, ko"z yosh degan zaharli suyuqlikdan ko"zlarim achishib xiralashdi, kabina devoriga yopishtirilgan eslatma xarflari shuvalib ketganday bo"ldi go"yo.
-Begona yurtlarda bola-chaqalaringni ham sarson qilib nima zaril. Jo"n yursang bo"lmaydimi, o"g"lim? -dedi dadam. U ham yig"lar edi. Ancha sukunatdan keyin u yana gapira boshladi. Bo"pti, endi, qayerda bo"lsang ham sog"-omon bo"l. Dadam meni uzoq duo qildilar.
Mayli, bular haqida keyinroq xikoya qilarman. Hozir onamning o"limi bilan bog"liq bir voqeaga to"xtalgim keldi. Yoz kunlari edi o"shanda. Jiydalar qiyg"os gullab yotgan sohilda bolalar bilan sigir boqib yurgandik.
Bir payt damba tomondagi tuproq yo"lni changitib kelayotgan velosipedli odamga ko"zim tushdi, u yaqin kelganda mening tog"am ekanligi ma"lum bo"ldi. Tog"am velosipedni qo"yib menga yaqinlashdi. Ko"risharkan u menga: Yur, seni olib ketaman. Onang senlarni ko"rgisi kelibdi - dedi. Men ortga tisarildim : - yo"q, men mol boqayapman, borolmayman, mening vaqtim yo"q - dedim. Bu gapimdan achchiqlangan tog"am sigirimni do"stlarimga tayinlab topshirib meni majbur uyga olib ketdi. Uyda dadamning onasi Fotima enam kutib turgan ekan. Tog"am bilan enam va akam ikkimiz yuk mashinasining aravasiga chiqib jo"nab ketdik. Enam mening boshimni silab nuqul yig"lar edi. Buni qaranki, bizlar yetib borganimizda, bechora onam olamdan o"tib bo"lgan ekanlar. Bizni onam yotgan uyga olib kirishdi.
Shunda akam sog"inib ketgan ekanmi, ko"rpaga o"rab qo"yilgan onamning jasadi ustiga yotib uni quchoqlab oldi. Men borgani qo"rqdim. Janozadan avval onamni kafanlashib tobutga solishgach, tobut atrofida tog"alarim, xolalarim, enalarim "aytib" yig"lay boshladilar. Bir mahal bunday qarasam qimorboz kichkina tog"am oq qand yeyapti. Iye, nega hamma yig"layotganda tog"am qand yeyapti ekan, deya ajablandim."Qanddan mengayam bering "debmanda qarang. Adashgan ekanman. "Qayg"u alamdan yuzlari maxsidek bujmaygan" Muhammad tog"amning og"zida oqarib ko"ringan oq qand emas, tishlari ekan. Yoshligimda mening shaytonim tez edi. O"zimni tutolmay yelkalarimni silkitib kula boshladim.
Xolalarim yig"lashdan to"xtab menga qahrli nigox tashladilar. Katta xolam kutilmaganda barmoqlari bilan biqinimni burab: - nega kulyapsan, toshbag"ir?! Yig"la! - dedi. Men bo"lsa, yig"lash o"rniga battar kuldim. Endi bilsam, bekor kulgan ekanman o"shanda. Aynan o"sha payt butun dunyo odamlari jo"r bo"lib qoralasa ham, meni oqlaguvchi, pora olmaydigan yakkayu yolg"iz advokatim, jafokash, mehribon onajonimdan manguga judo bo"layotganimni bilmagan ekanman.
DISSIDENT
Meni muxolifatchi bo"lishimga yoshlikda chekkan jabru jafolarim, noxaq zulmlar sabab bo"lgan. Akam ikkimiz garchand bir ota, bir onadan dunyoga kelgan bo"lsakda, fe"l-atvor jixatidan butunlay boshqa-boshqa, qarama-qarshi qutblar edik. Akam jangari, mehnatkash bo"lsa, men romantik edim. Dekabrning qor shamoli esayotgan sovuq kechalari qor uchquni tusharmikan deb soatlab qorong"u osmonga tikilib turardim. Qor yog"ishini orziqib kutar edim. Qor yog"ayotgan kechalar men uxlay olmasdim.
Zulmatda bo"ralab yog"ayotgan qor uchqunlarini derazadan kuzatish, eng zavqli mashg"ulot edi men uchun. Ayniqsa, ertalab tursang dov-daraxtlar, uylarning tomi, chorbog"laru dalalar oppoq qorga belanib yotgan bo"lsa!
Shunday qorli tonglarning birida qor og"irligini ko"taraolmay egilgan daraxt shoxlariga hayajon ichra hayrat bilan boqib "Eh-he-ey!" deganimcha ko"chaga chiqibman. Ariq ustidagi beton ko"prigimizning temir to"sig"i ustidagi qorni tilim bilan olib yemoqchi bo"ldim. Bir payt tilim temirga chip etib yopishib qolsa bo"ladimi. Tiling temirga yopishib qolsa gapiraolmay qolarkansan odam.
-A-a-a-a! - deyman nuqul. Yaxshiyam deng, tashqariga chiqqan o"gay onam meni ko"rib qolibdi. Voy, o"lmasam - dedi u nima qilishini bilmay esankirab. Keyin yugirib uydan choynakda issiq suv olib chiqdida temirning tilim yopishib turgan joyiga quydi. Men "tuzoqdan" ozod bo"ldim.
Shundan keyin uydagilar o"sha voqeani eslab uzoq vaqt kulib yurishdi. Men ayniqsa, bahorni yaxshi ko"rardim. Omborxonamizning loypaxsa tomiga chiqib, ko"m-ko"k bahor osmonida likillab yuqorilayotgan varraklarga, chorbog"larda gullagan o"riklarga, tomda xushtak chalayotgan bolalarga va havoda umbaloq oshayotgan kaptarlarga termulib o"tiraverar edim.
Bir kuni yoz payti o"sha tomda o"tirgandim, qo"shnimizning xovlisida xotin-xalaj ovozi eshitilib qoldi. Qarasam, qo"shnimizning xotini qizlari bilan choyshablardan qilingan to"rt burchak to"siq ichida 16 yoshlardagi kichik qizini tog"oraga qip-yalong"och holda o"tqizib cho"miltiryapti. Men bunaqa erotik tomoshani hayotimda ilk bor ko"rishim edi. Vujudimda junbushga kelgan notanish g"alati hissiyotdan o"zimni noqulay sezib tomog"im qurib ketdi. Qilt etib yutindim. Men bo"ynimni cho"zib, yana tomosha qilayotsam, kutilmaganda akam chaqirib qoldi. Men shunday tomoshani beliga tepgan akamdan norozi bo"lib "obbo!" deya tomdan tushdim.
- Ortiqchasini quritib tomga bosib qo"yamiz. Qishda xashak sotib olmaymiz - dedi u. Men bormasligimni aytdim. Shunda akam: - Yashilikcha yur deyapman senga. Uchgacha sanayman. Bi-i-ir, ikki-i-i. Shu payt uydan dadam chiqib qoldi:
Dadam menga qovoq uyib qarab turdida, akamga: -Gapinga kirmasa, qorniga tep-dedi.
Mening akam bilan jo"nashdan boshqa choram qolmadi. Issiqda o"t o"rgani Qoradaryoga jo"nadik. Biz Qoradaryo sohiliga baland jarlar aro "suvot" deb atalgan tik nishablikdan tushib bordik. Bu nishablikdan tushish qiyin emas. Qaytib chiqish it azobi. Biz sholipoyalarning pushtalarida o"sgan kurmaklarni o"rishga kirishdik. Akam o"radi, men o"rilgan o"tlarni tashib to"playman. Nihoyat o"tlarni arqonga bog"lay boshladik. Ixcham qilib bog"langan o"tlar tayyor bo"lgach bog"lamalarning birini yelkasiga olmoqchi bo"larkan, akam menga baqirdi: - Nega qarab turibsan, yordamlash!
Men o"t bog"lamini ko"tarishda akamga ko"maklashdim. Akam bog"lamni ko"tarishga ko"tardi-yu lekin yuk og"irligidan muvozanatini yo"qotib, yonbosh-yonbosh bo"lib balchiqqa quladi. Men akamning balchiqqa belangan afti- angorini ko"rib, kulib yubordim.
Akam bo"lsa g"azablanib: - Nimaga kulyapsan? Buvingni falondaqasiga kulyapsanmi-a, ey?- deya yerdan yarim kilocha keladigan toshni oldi. Qarasam vaziyat jiddiy. Men qocha boshladim. Akam yana baqira ketdi:- To"xta! To"xta, deyapman senga! Yaxshilikcha bu yoqqa kel, bola!
Men to"xtab : - Borsam, urasanda!-deb yig"lay boshladim.Shu mahal akam: "Ur, Hamzani!", deya qo"lidagi toshni bor kuchi bilan menga otdi. Yarim kilodan mo"lroq keladigan haligi tosh "gup!" etib, mening belimga tegdi. Men: "axx!" deya, belimni ushlab azobdan burishgan yuzim bilan osmonga qarab ingradim. Nafasim chiqmay qoldi. Akam bo"lsa: -bahana qilma, iflos, hozir o"roq bilan kalangni olib qo"yaman. Yaxshilikcha bu yoqqa kel-dedi.
Men qo"rqib qisqa-qisqa nafas olganimcha belimni paypaslab, yig"lab akamning oldiga keldim. Biz bir narsa qilib o"t bog"lamlarini yalanglikka olib chiqib velosipedga yukladik.
Suvot deb atalgan qiyalikdan yuqoriga ko"tarilguncha bir yoqlik bo"lib qoldik.
O"z yaqinlarimdan ko"rgan, ko"p jabru zulmlar mening yuragimda nohaqlikka, zo"ravonlikka nisbatan nafrat uyg"otdi.
Garchand o"sha paytlarda akamning yosh ekanini, dadamning tarbiya usuli o"shanday bo"lganini xisobga olib, ularni allaqachon kechirib yuborgan bo"lsamda, ulg"aygach zolimlar bilan kurashib, mazlumlarni ximoya qilish odatimga aylandi.
ShOIRNING O"LIMI
Mening badiiy adabiyotga qiziqishim juda erta boshlangan. O"sha paytlari ko"chamizda Olimjon Matmurodov degan shoir yashardi. Ozg"in, bo"yi pastak, sochlarini o"stirib yelkasiga tushirib yurguvchi, chap ko"kragiga ignada o"yib siyox bilan Leninning rasmini chizib olgan,Ctalincha mo"ylov qo"ygan, qo"y ko"z bu kimsa hazil-huzulni, sharob ichishni yaxshi ko"rar, go"zal lirik she"rlar yozar, yozgan she"rlari, chizgan masxara rasmlari tuman gazetasida paydar-pay bosilib turar, mening bu noan"anaviy hayot kechirguvchi odamga havasim kelardi.Uning she"rlari ruh bilan yozilguvchi, o"qigan odamni sehrlaguvchi haqiqiy san"at asarlari edi.Afsus, ming afsus, uning yozgan she"rlaridan adabiy jamoatchilik bebahra qoldi.O"sha paytlar mahallamizning nomi Krupskaya deb atalar, qarilarning tili kelmay Krupskaya so"zini kirpiska deb talaffuz qilishardi. Biz Olimjon Matmurodov bilan bitta ko"chada turardik.Ko"chaning bir yonidan Qurama nomli katta arig" oqib o"tgani uchun dov-daraxt ko"p edi.Ariqning ikki chetida quloch yetmas tollar, azim teraklar o"sib shamollarda chayqalib yotardi.Odamlar ariq bo"ylariga turli-tuman gullar ekishar, ko"chalarni, ariq qirg"oqlarini yog" tushsa yalagunday qilib supurib qo"yishardi.Biz bolalar yozda toshib ketguday to"lib oquvchi o"sha Qurama ariq suvida ertadan kechgacha qiy-chuv qilib cho"milar,har zamon-har zamonda ariq qirg"og"idagi issiq qumda tyulenü, morjlar galasiday isinib yotib yana baqalarga o"xshab o"zimizni suvga otardik. Ba"zan o"zimiz kiyinib olib do"stlarimizning kiyimlarini, shimlarining poychalarini, ko"ylaklarining yenglarini yecholmaydigan qilib tugib tashlardikda, "Bezgak shoomol beyeez bez! Yaaalong"ochga eees es!" deb baqirardik.Shosha-pisha kiyinaman deb tugilgan kiyimlariga hayrat bilan qaragan do"stlarimizni ko"rib kulib qotar edik. Ko"chamizda biz bilan teng, lekin bizga ikkita keladigan Arabboy isimli soqov bola bor edi. Arab qachon qarasak jussasi kichik, ozg"in Isroil degan bola bilan mushtlashayotgan bo"lardi. Ularni Adham akam gij-gijlab urishtirardi. Uning gij-gijlashi ham qiziq bo"lib ikkita barmog"ini ko"rsatib Arab bilan Isroilga "Qaysinisisan?" der balandroq barmoqni ko"rsatgan raqiblardan biriga "Sol, bo"masa" derdi.Qarabsizki, Arab bilan Isroil qopog"on itlarday bir- biriga tashlanib mushtlashib ketar,ko"cha asfalüt bo"lmagani uchun chang to"zon ko"tarilar, bolalar: "Isroyiliston bilan Arabiston urishyapti! Sol,Arab!", "Ur, Isroil!"deb qiyqirishar, Arab bilan Isroil bir-birini urib dab-dalasini chiqarishardi. Mushtlashishlarda jussasi kichikligi tufayli Isroilga ko"proq talofat yetsada, u bo"sh kelmas, tengsiz,qaqshatgich "Janglarda" hech qachon mag"lub bo"lishni hoxlamas edi. Ko"chamizda Isroil-Arab urushi to Arabboylarning oilasi cho"lga ko"chib ketgungacha davom etdi.Yillar o"tib Arabboyning otasi oilasi bilan qishlog"imizga qaytib keldi. Lekin do"stimiz Arabboy qaytmadi. Aytishlaricha Arabboy dalani tekislayotgan traktor ortidagi baronaga sakrab chiqib olibdiyu uni chang-to"zonda traktorchi ko"rmay ketaveribdi. Arabboyning oyog"i toyilib mola orasiga tushib qolgach u shiqlar ostiga kirib ketgan. Shafqat neligini bilmaguvchi traktor Arabboyning jasadini sudrab yuraveribdi. Uning dodu voyini shovqin-suronda traktorchi eshitmagan. Arabboy shu tariqa fojiali o"lim bilan bu telba dunyoni tark etdi. Isroil esa hali ham bor. Umri uzoq bo"lsin.Bizning bolaligimiz kechgan o"sha olis zamonlarda asfalüt yotqizilmagan ko"chamiz yomg"ir yog"sa, tizza bo"yi loy bo"lib ketar, kattalar yo"l chetlaridagi tosh va g"ishtlarga hatlasa, yosh- yalang yog"och oyoqda sholipoyadan baqa izlayotgan laylaklarday yurib o"tishardi.Ba"zan extiyotsizlik qilgan odamlarning etiklari yo maxsisi loyda qolib ketgan hollar ham bo"lardi
Kolxoz raisi va boshqa mutasaddilar bu holatga panja orasidan qarab kelayotgan, bir payt "Mushtum" jurnalida Olimjon Matmurodovning "Suvonqul suvoqchi" nomli maqolasi chiqdi. O"shanda shoir O"zbekistonda birinchi bor reklamaga asos solib:- Kimning uyini suvash kerak bo"lsa, bizga murojaat qilsin. Yomg"ir yoqqanda ko"chamizga somon tashlasak yo"lovchilar yordami bilan xash-pash deguncha, somonli loy tayyor bo"ladi. Ana o"sha loy bilan uylaringizni sifatli suvoqdan chiqarib beramiz. Hurmat bilan Suvonqul Suvoqchi, deya yozgan edi.
Shu maqoladan keyin ko"chamizga shag"al to"ka boshladilar. Eng qizig"i, maqola yozgan Olimjon Matmurodovning uyi ro"parasiga ataylab shag"al to"kishmadi. Tabiiyki, shoir o"z noroziligini namoyish qildi.
Shunda Qoravoy aka degan qurilish brigadiri o"sha shag"aldan olingan kaaatta tosh bilan urib, Olimjon Matmurodovning boshini yorib qo"ydi. Lekin shoir baribir o"z tanlagan yo"lidan qaytmadi. Qalami bilan nohaqliklarga qarshi kurashaverdi. Oxiri uni pichoqlab qo"yishdi. Mahallamizdan chiqqan bir o"jar shoir shu tariqa kasalxonada olamdan o"tdi.
Men "Andijon voqealari"dan biroz oldin, Qoradaryoga borib baland jarliklar ustida turganimcha, daryo sohilida uzun cho"pak bilan yuzlab o"rdaklarni xaydab yurgan Bahodirni-shoir Olimjon Matmurodovning o"g"lini ko"rdim. Kiprikka qo"nib, erib ketgan qor zarrasiday qisqa, lekin, go"zal umr kechirgan shoirni yolg"iz qolgan kezlarim bot-bot eslayman. Shoirlik dardi, zolimlar ko"ziga tik qarash kasali menga o"sha Olimjon Matmurodovdan yuqqan bo"lsa ne ajab.
"Kamoldin partkom"
Qishlog"imizda Kamoliddin aka ismli kishi bo"lardi. Tabiatan quvnoq, xiyla shirali ovozi bor, odamlar ichida daromad qilib turib tortinmay katta ashula ham aytib yuboraveradigan, ko"zlari yirik-yirik, kulganda og"zi keng ochilib mayda tishlari ko"rinib ketadigan, o"rta bo"yli bu odamni yaqingacha, to fano topib favt bo"lguniga qadar yig"lagani u yoqda tursin, qovog"i uyulganini, kayfiyati pastlaganini ko"rmaganman. Bu ajoyib insonning laqabi "Partiya" edi. Ba"zilar "partkom" ham deyishardi. Ba"zilar esa Komoldin partiya so"zlarini qisqartirib Kompartiya deb qo"yardi.Ma"lum bo"lishicha, qachonlardir u kishi xalq orasida kommunistik partiya g"oyalarini targ"ib qilib kishilarni kompartiya a"zosi bo"lishga da"vat qilgan, alaloqibat ko"pchilik tirishib-tirmashib kommunist bo"lgan deyishadi. A"zo bo"lganlar o"z ilhomkunandalarini surishtirishsa, Kamoliddin akaning o"zi Kompartiya safiga o"tmagan ekan. Shundan keyin, Kamoliddin aka "Partiya" degan "muborak" taxallusga, g"ayrinusxa kunyaga loyiq, deb topilgan. "Komoliddin partiya" dalalarda ashula aytib, g"o"zalarga suv qo"yar, oftob o"tib ketmasin, deya boshiga gazetadan ayvonli qalpoq yasab kiyib olar, bo"sh vaqtlari soyaga o"sha gazeta qalpog"ini yozib undagi xabarlarni, maqolalarni o"qirdi. Charchasa ajriqqa yotib yuziga o"sha gazetani yopganicha uxlar, bironta xarif bilan qarta o"ynasa, o"sha gazetaga qarta taqsimlar edi. Hullas, gazetadan unumli foydalanar edi... Esimda, bir kuni u menga qiziq voqeani so"zlab bergan edi. Uning aytishicha Mirzavoy aka degan kolxozchi oy porlab yotgan yoz kechasi yolg"iz o"zi kimsasiz dalada g"o"zalarga suv tarab, suv agatlarni yuvib ketmasligi uchun dahanalarga organik o"g"it saqlanadigan suv o"tmas qog"oz qop parchalarini bosib yursa, kutilmaganda bir narsa qattiq shitirlabdi. U ishlashdan to"xtab quloq solsa, hammayoq jim-jit. Menga shunday tuyuldi, shekilli, deb yana ishlay boshlagan ekan, haligi tovush yana takrorlanibdi. Bu safar Mirzavoy aka qo"rqib ketibdi. Negaki, qishloq ahli aro aynan u suv tarayotgan dala to"g"risida xosiyatsiz bir hikoya yurar, unda aytilishicha, kechasi yolg"iz yurgan bir odam shu dalada oppoq kafanga o"ranganicha qo"lidagi yo"rgaklangan bolasiga mungli alla aytayotgan ikki boshli ayolni ko"rgani, qurquvdan og"zi qiyshayib, domla-xo"ja, chillayosinlar ham kor qilmay o"lib qolgani hikoya qilinar ekan. Bu mash"um rivoyat yodiga tushgan Mirzavoy aka ketmonini tashlab qishloq tomon qochibdi. Shitirlagan tovush esa, uni paydar-pay ta"qib qilib, ortidan quvishga tushibdi. Mirzavoy suvchi qo"rquv ichra chopib uyiga yetsa ham tovush ortidan ergashib kelaveribdi. Dorvozadan chopib kirgan mahal hovlida yurgan xotini uni ko"rib qo"rqib ketibdi. Mirzavoy aka xotinining:
- Voy, nima bo"ldi sizga?! Nega qochyapsiz?! - degan savoliga:
- Ikki boshli ayol quvib kelyapti! - deb yugirganicha uyga kirib ketibdi. Xotini so"rab-surishtirsa Mirzavoy suvchi nimadir shitirlab ortidan quvganini, ayniqsa uyga qarab yugirganda shitirlash kuchayganini, qo"rqib ketganini aytibdi.Xotini bo"lsa qo"rqish o"rniga kulib yuboribdi.
- E, o"ling-e, shitirlagan mana bu belbog"ingizga qistirilgan qogoz qop parchasi shekilli. Yugirgan paytingiz shamolda shitirlabdi! - deb qotib-qotib kulibdi..
Qishlog"imizdan chiqqan "siyosiy ispikulyant", shunaqa kulgili hikoyalarni so"ylab, suhbatdoshini zeriktirmaydigan quvnoq inson Komoliddin "partiya"ning kulganda keng ochilguvchi og"zi, delüfinniki kabi mayda, ammo sog"lom,oppoq tishlari, samimiy kulgidan yorishgan nurli qiyofasi umrbod yodimdan o"chmasa kerak.
Birinchi muhabbat
"Dunyoda muhabbat yo"q, muhabbat yo"li karavotgacha" degan gaplarga men qo"shilmayman. Chunki, yoshligimda buyuk sevgi shamoli meni garmselda qolgan ekinday sarg"aytirib ketgan. Qo"shnimizning Gulandom ismli qizini sevib qolib, jin chalib ketgan odamday ko"rpa-to"shak qilib yotib qolganman.
Men uning diydoriga sira to"ymas edim. To"ylarga borsam uni qizlar ichida ko"rib, "oxx!", deya devorlarga suyanib qolardim. Unga sevgim izhor qilingan xatlarni yozardimu bergani jur"at qilolmasdim.
- Kechirasiz, men sizni sevmayman. Menga boshqa xat yozmang. Mening sevgan yigitim bor, deya rad javobini yozsa, yoki xatimni yirtib, betimga otsa nima degan odam bo"laman, deya xavotirlanardim. Ba"zida uning yo"lini to"sib:
- Guli, men sizni sevib qolganman, - deya yuziga dangal aytmoqchi bo"lardimu lekin uning oldiga bordim deguncha tildan qolardim.
Ayniqsa qishlog"imizga kino kelsa men uchun eng quvonchli bayram boshlanar, mahalla qizlari bilan Guli ham kinoga borishini o"ylasam yuragim orziqib ketardi. Yuvinib, kiyinib oqshom, kino qo"yilayotgan joyga borardim. Qorong"i tushgach, odamlar ajriq ustiga o"tirganlaricha devorga osilgan, yelkanga o"xshash ulkan ekranga tikilib kino tomosha qilishar, ayni kino qizigan mahal "vo-oy!", deya qoqinib hamma yog"ini chumoli bosib ketgan ayollar ham bo"lardi.
"Sangam" degan kinoni ko"rayotib esa, pionino chalib bevafo do"st haqida qo"shiq aytayotgan va ko"zlaridagi ko"z yosh to"kilib ketmasligi uchun osmonga qarab kuylayotgan Sundrga qo"shilib xo"ng-xo"ng yig"lagan odamlarni o"z ko"zim bilan ko"rganman.
Men ham Sundr kabi uchuvchi bo"lishni, Vatan himoyasiga otlanib harbiy ahamiyatga ega bo"lgan yukni qamalda qolgan biznikilarga yetkazib parashutda sakraganimcha, yonayotgan samolyotni tark etsam , meni o"ldi, deb o"ylagan harbiy qo"mondonlik:
- Xaldarsinx Vatan himoyasi yo"lida qahramonlarcha halok bo"ldi va unga Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni berildi, deya, "Maslaxat" qishlog"idagi kolxoz idorasi oldida oliy qo"mondonlikning maqtov qog"ozini va o"rdenni qora kiyim kiyganicha dadasi Abdumalik aka bilan turgan Guliga topshirsa. Guli mening sevgimga e"tiborsiz qaragani uchun afsus nadomad ila oh-chekib lablari titrab maqtov qog"ozini yuzlariga bosganicha xo"ng-xo"ng yig"lasa, meni o"ldiga chiqarib, qo"ngiz mo"ylovli suratim chetiga qora lenta tortishgan payt dala gospitalida tuzalib kirib kelsam, so"ng Sundr kabi pionino chalib bevafo do"st haqida ko"z yoshlarim to"kilib ketmasligi uchun shiftga qarab ko"ylasam eri bilan turgan Guli:
- Xaldarsinx, Xudo haqqi, bas qil, bu qo"shig"ingni! Yurak bag"rimni ezib yubordingku! - deb yig"lasa, men bo"lsam, yana kuylayversam, kuylayversam, deya orzu qilardim.
Lekin, orzularim amalga oshmadi. Men uchuvchi bo"lolmadim. Harbiy xizmatdan kelsam, Guli Muzaffar degan bolaga turmushga chiqib ketibdi.
Bir kuni u bilan qishloq guzarida uchrashib qoldik. Qo"lida bolasi, otasinikiga kelayotgan ekan. Yomg"ir chirsillab yog"ayotgan edi, o"shanda. Biz ko"rishib hol-ahvol so"rashgach, birga gaplashib yurib kela boshladik.
Yo"lda u:
- Xoldor aka, yoshlik paytlarimiz qanday ajoyib damlar ekan-a, xuddi ertakka o"xshaydi, - dedi.
Men: - Ha-a- a, deb qo"yarkanman, kitoblari nashr qilingan shoir, yozuvchi bo"lsamda, zahiradagi so"zlarim xazinasi bo"m-bo"sh bo"lib nima deyishimni bilmay qoldim.
- O"g"illaringizga to"y qilsangiz meni ham to"yga taklif qilasizmi? - dedi u yana.
- Albatta, - dedim men. Nihoyat xayrlashadigan vaqtimiz ham keldi .
Shunda Guli:
- Xoldor aka, har doim ikkimiz birga yurganimizda shu yo"l tezda tugab qolaveradi-a?- dedi .
Shunda Guli meni doim sevganini va hozir ham sevishini anglab yetdim. Yoshlikda o"zimni eng xunuk bola, deb o"ylab Guliga sevgimni izhor qilmaganim, turli shubhai ishtibohlarga borganim, tortinganim uchun o"z-o"zimni koyidim, afsuslandim. Biz yomg"irda uzoq hayrlashdik. Guli ortiga qaray-qaray uylari tomon ketarkan, u to ko"zdan g"oyib bo"lgunicha ortidan kuzatib, yo"l o"rtasida mung"ayganimcha yomg"irda turaverdim .
Eh, Guli, Guli men-ku tortinibman, sen o"shanda, nega sevaman, deya aytmading, dedim ichimda, so"ng ruchkamni oldimda bloknotimga:
Bugun men ko"chada
Ko"rdim qachonlardir
Sevgan qizimni.
Sochlari oqarib
Ozib ketibdi
deya yozib qo"ydim.Bu dunyo juda qiziq ekan.Birinchi xotinim bilan ajrashgach, ikkinchi xotinga uylandim.Xotinimning ismi Gulsora bo"lgani uchun men uni Guli deb chaqiraman.
Har gal Guli deganimda o"sha olislarda qolib ketgan birinchi muhabbatim Gulandom yodimga tushadi.Bu haqda xotinimga aytsam u kuladi.Menga rahmi keladi.Men Bishkek shahrida Gulandomga atab she"r yozdim. Quyida o"sha she"rni hukmingizga havola qilaman.
Qadrdon qirg"oqlar
(Bolalikdagi qo"shnimizning qizi Guliga)
Oqar edi daryo yoyilib,
Sensiz go"yo yashardim xumda.
Oyog"ingni o"pardi suvlar,
Erir edi izlaring qumda.
Uchrashganda telbalar kabi,
So"zlasholmay qolardik tildan.
Yo"llaringda muxtoj nigoxim,
Uzoq edi sekundlar yildan.
La"l, javohir yulduzlar ila,
Tun osmoni ketganda boyib.
Uxlar eding baland so"rida,
Sochlaringni daryoday yoyib.
Muhabbatim g"arq bo"lgan daryo-
Yot yostiqqa yoyilgan soching.
Dalalikda kesishgan yo"llar,
Ko"zlarimdan mixlagan xoching..
Balki hamon bizsiz sohilning,
To"lqinlari bir-birin quvar.
Qoradaryo oy laganida,
Yulduzlarni oltindek yuvar.
2006 yil, 8 iyulü. Soat 14 : 41
Bishkek shahri.Sovetskaya ko"chasi. 128 uy.
39 kvartira.
Don Ki Xot
Men ilk bor mutaola qilgan badiiy kitob Anton Pavlovich Chexovning "Kashtanka" nomli asari bo"lib, u kitobda aks ettirilgan laycha it va u chekkan jabru jafolarni o"qib laychaga rosa rahmim kelgandi. Bir-ikki haftagacha birov bilan gaplashishni istamay asar hayoli bilan yolg"iz yashashni xohlab qolgandim. Tushkun kayfiyatdan meni "Don Kixot" asari halos qilgandi.
Mgelü De Servantes Saavedra yozgan bu g"aroyib asardagi bosh qahramon Lamancheslik idalgo Kexona ismli novcha, chillashir, cho"qqisoqol, suvarak mo"ylovli jahongashta ritsarning va bu ritsarga yaroqbardor bo"lib yollangan pakana, doimo eshak minib yurguvchi meshqorin Sancho Pansalar boshidan kechirgan sarguzashtlarini o"qib kulaverib, qotib qolganman.
Don Kixotning omborda yotgan eski sovut bilan dubulg"ani ta"mirlab kiyib, besunaqay nayzasini olib, yem yemaganidan ozib- to"zib ketgan qirchang"i otiga minganicha xo"rlangan, kamsitilganlar himoyasiga otlangani, shamol tegirmonini tegirmon shakliga kirib olgan yovuz sehrgar, deya o"ylab uning parragiga nayza urgani va parrakka ilinib qolib havoga ko"tarilgani hamda yerga chalpak bo"lib tushganini, qayta-qayta o"qib boshqalarni ham kuldirardim. 2005 yil bahorida Jamoldin aka degan inson bilan yana o"sha Lamancheslik idalgo haqida suhbatlashib qoldik. Jamoldin aka rahmatlik kulish o"rniga jiddiylashib:
- Agar o"shnaqa qilgan bo"lsa, qip-qizil jinni ekanda, qiztaloq. Vey, jinni bo"lmasa kap-katta, nevara - chevarali odam jo"n turgan tegirmon parragiga nayza uradimi? Uning o"rniga namoz o"qisa bo"lmaydimi? Yanayam ularning hukumatiga rahmat, elning koriga yarab turgan tegirmonni ishdan chiqargani uchun o"sha kishini so"ltga berib qamatvormabdi.Shuncha jinnilik qilsayam kechiribdi. Bizda o"shanaqa qilib odamlarni himoya qilsin-a, ikkita oq xalatlik kelib shunday qo"ltig"idan oladi-yu, oyog"ini yerga tekkizmay, to"-o"-o"g"ri jinnixonaga olib borib qo"yadi. Juda bo"ysunmasa, cho"ntagiga nasha solib, tegirmon parragini ishdan chiqargani uchun davlatga faloncha moddiy zarar yetkazdi, jamoatchilik mulkiga qurolli hujum uyushtirgan xalq dushmani, deya qamoqda chiritib yuboradi - dedi.
Men yaqinda mazkur asarni topib yana bir bor o"qib chiqdim. Endi negadir avvalgiday kulib emas, unsiz yig"lab o"qidim. Bechora Don Ki-Xot! O"zining chillashir, nosog"lom ekaniga qaramay, tahqirlanganlar, nohaq kaltaklanganlar, xo"rlab kamsitilganlar himoyasiga otlanib, jonini garovga qo"yib, zolimlar bilan kurashishga o"zida jur"at- jasorat topibdi.
Bizchi, biz? Aqlan sog"lom, jismonan baquvvat bo"lsakda, nafaqat boshqalar, hatto o"z haq-huquqlarimizni himoya qilishga ham qo"rqamiz. Huquq himoyachilari atalgan xarom tamoq advokatlar, prokuror va sudüyalar bilan o"zaro jinoiy til biriktirib arzimagan aqcha uchun ayblanuvchi qolib kambag"al jabrlanuvchini nohaq tuxmatlar bilan qamatib yuboradilar. Xalq ishonch bilan ko"z tikib turgan kazzob, vijdonsiz polkovniklar, generallar juldur martaba, yirtiq pagonidagi yelim yulduz ilinjida iymonini sotib, xalqining qonini so"riyotgan xarom zuluklarni yoqlab, qonli jinoyatini oqlab Xudodan uyalmay, jallod hukmdorni farishtalarga tenglaydilar, maqtaydilar, xalqi bergan tuzni yeb tuzdonga tuflaydilar! O-o-o, Servantes Saavedra! Endi bilsam, biz o"qib qotib-qotib kulguvchi asaringni sen yig"lab yozgan ekansan!
Jahonda birinchi bo"lib inson xuquqlari ximoyasiga asos solibsan! Mazlumlarga ishora qilibsan, yo"l ko"rsatibsan! Cho"chqa yog"ini tuzlaydigan, Alanso ismli xunuk beso"naqay ayolni - Dulüsineya Tabasso - deya uni aslzoda malika, sohibjamol parizod darajasiga ko"tara olgan Donki Xot sevgisi orqali bizlarga o"zining unchalik xushro"y emasligidan qisinib- qimtingan, qalbi kemtik, qiz-juvonlarni ulug"lashni, Haq yo"lida inson huquqlarini himoya qilib, kaltaklansak ham o"jarlarcha kurashaverishni o"rgatib ketibsan! Uzoq termulib turganda monoton tovushi ichki rezonans hosil qilib adept tafakkurini o"zgartirguvchi ulkan sharshara kabi sen yozgan kitob ongimni o"zgartirdirki, men endi kulgili kitoblarni yig"lab, xalqning intim tuyg"ulariga sentimentalizm bilan ta"sir etib, uni zolim hukmdor qopiga solib beruvchi, qayg"uli mayda asarlarni, qah-qah urib kulib o"qiyman, - deya xitob qilgim keldi, mening!
Urushlarga o"qilgan la"nat
Bu jahonda sadoqatli jon do"stning topilishi juda qiyin, ular juda kamyob bo"ladilar. Mening o"shanday jon do"stim bor edi. Abduvoxid ismli bu bolaning laqabi "Po"kis" bo"lib, u tabiatan quvnoq, qiziqchi, gapga chechan, qo"y ko"z, jingalak sochli bola edi. Ikkimiz bir-birimizni bir soat ko"rmasak, sog"inib qolardik va deyarli doim birga yurardik. Bir sinfda o"qirdik. Men ularning uyida o"z uyimizdagiday yuraverar edim.
Do"stimning ota-onasi ham, akasi ham, opasi ham meni yaxshi ko"rishar, ular menga yaqin qarindoshday bo"lib qolgan edilar. Po"kisning otasi Yigitali aka, degan kishi bo"lib, novcha bo"yli, quvnoq bu odamni el orasida "Rakatak" deyishar, laqab bilan chaqirganlardan u aslo xafa bo"lmas edi. Yigitali akaning shirali ovozi bo"lib ba"zan ashula xirgoyi qilib qolar, do"stim ikkimiz uning repertuaridagi ba"zi ashulalarni yodlab ham olgandik. Bahor kunlari Po"kis ikkimiz hovlida o"ynab yursak, tamorqada yer ag"darayotgan Yigitali aka ketmon zarbini qo"shiq ohangiga moslab kuylay boshladi:
Etigimni yechmayman,
Suyuq oshingni ichmayman
Qorda qarag"ay kesganman
Hech haqimdan kechmayman.
Poyizingni jildirgan
O"txonasi bilan do"ngalagi
Dvinskiyga ketdi, Andijonning
Mard yigitining bir bo"lagi.
Dvinskiyga ketmas edi
Mard yigitining bir bo"lagi.
Dvinskiyga ketkizvorgan
Nikolayning zambaragi.
U paytlar batareykaga ishlaydigan radiotranzistorlar chiqqan bo"lsada, hali kassetali magnitafonlar ishlab chiqarilmagan edi. Bo"ydoq yigitlar "Xazar", "Glala", "Okean" nomli tranzistorlarni ko"tarib sevgi haqidagi qo"shiqlarni yangratib, qizlarning boshini aylantirishar, bizning ularga havasimiz kelardi.
Po"kis do"stimning Ne"mat akasi plata ustiga o"rnatilgan pristavka bilan havo to"lqinlariga chiqib radioqaroqchilik qilar, o"zining qo"lbola studiyasidan Sherali Jo"rayev, Dadaxon Xasanovlarning qo"shiqlarini havoga uzatardi. U zamonlar radioqaroqchilik yoshlar orasida rasm bo"lib radio qaroqchilar chastota talashib ba"zan bir-birlarini kurakda turmaydigan so"zlar bilan haqoratlar, havoda dahanaki janglar avj olar, ba"zilar efir orqali tanishgach, do"stlashib bordi-keldi qilib singillariga uylanib quda-anda bo"lib ketganlarining ham guvohi bo"lganmiz.
Xalqparvarligi, tsenzura qoliplariga sig"magani, oqibat, "neformat" yorlig"i bilan sahnalardan chetlatilgan elimizning sevimli hofizi Sherali Jo"rayev qo"shiqlari muxlislarga aynan shu norasmiy radiostudiyalar orqali yetib borardi. Bu ishlardan iste"dodsiz bo"lishlariga qaramay sahnalarni, televizor ekranini, davlat radiolarini bo"shatmaydigan, tuzsiz qo"shiqlarini atala-bo"tqa kabi xohlamasa ham el og"ziga majbur tiqishtirgan hasadgo"y, hukumatparast xofizlar norasmiy radiostudiyalarni ich-ichidan yomon ko"rar, u radiostantsiyalani yopib tashlash kerak deya hukumatga ishoralar qilardi. Lekin yakka hukmron hukumat, QIZIL REJÛM ham, laganbardor ityaloqlar ham elni O"Z SEVGAN HOFIZIDAN ajrata olmadilar.
Respublika filarmoniyasidagi qalbi qaro, yaloqxo"r rahbarchalar Sherali Jo"rayevni "xorda qo"shiq aytasiz" deya o"z hukmlariga bo"ysundirmoqchi, mazax qilmoqchi bo"ldilar. Lekin Xudo aziz qilganni butun dunyo xalqi qarshi bo"lsa ham xor qila olmasligini, Xudo xor qilganni esa butun dunyo odamlari yordam berib ham aziz qila olmasligini tushunib yetdilar. Sher akaga qazilgan chuqurlarga ularning o"zlari quladilar, sharmsor bo"ldilar.
Ne"mat akam gohida Po"kis ikkimizga radiotranzistorni berib narigi mahallaga yuborar, shu tariqa efirdagi o"z mavqeini tekshirib turardi. Biz qo"shni mahallada turib radiodan Ne"mat akamning tanish ovozini eshitib bir-birimizga qarab og"zimiz qulog"imizga yetkudek iljayardik. Po"kis ikimiz Qoradaryoning baland jarliklari ustida o"tirganimizcha daryoning narigi sohilidagi yam-yashil aerodromdan ko"tarilib qo"nayotgan An-20 samolyotlarini zavq bilan kuzatib o"tirardik. Samolyotlarning paxtazorlardagi g"o"za barglarini to"kib paxta teradigan kombaynlarga moslash maqsdida zaharli dori sepayotib past uchganida uning qanotidagi yozuvlarini, samolyot kabinasida o"tirgan uchuvchini yaqindan ko"rgan biz bolalar terimizga sig"may quvonib shodon qiyqirganmizcha ustimizga yog"ilayotgan zaharli doriga ham e"tibor bermay yag"ir do"ppilarmizni havoda silkitib samolyot ortidan kuzatib qolardik. Albatta, zaharli dori sepishdan oldin aholini kolxoz radiouzelidan gapirib ogohlantirishardi. Zaharli dori sepilgan paxtazorlar chetiga odamzod boshchanog"ining irjaygan surati va ikkita qo"l suyagi aks ettirilgan lavhadagi "Kirma o"lasan!", degan yozuv o"rnatib qo"yilardi. Lekin, biz qiziquvchan bolalarni u narsalar bilan qaytarib bo"larmidi. Do"stim bilan tutun cho"zilgan yoz oqshomlari kolxoz klubi yonidagi ajriqlar ustiga yonboshlab klub tomidagi radiodan taralayotgan g"ijjakda ezib chalingan mahzun simfonik kuyni, ertakchi xola aytadigan ertakni va ertak adog"ida o"sha xola aytadigan g"amgin allani tinglardik. Qiziq-qiziq gaplarni topib gapirib qotib-qotib kulib to ajriqlarga shudring tushib qolgunga qadar suhbatlashib o"tiraverardik. Bu mahallar zulmatli osmonda son sanoqsiz yulduzlar charaqlab yotar, qayerdadir yulduz uchib, ortidan yorug" iz qoldirganicha qorong"u bog"lar ortiga o"tib ko"zdan g"oyib bo"lardi.
Bir kuni Po"kis menga bir shisha qora kuzbaslakni ko"rsatdi. Men o"sha kuzbaslakdan bo"yoq sifatida foydalanib, Po"kislarning eski uyi devoriga yo"lbarsning rasmini chizib qo"ydim. Ne"mat akaning aytishicha, o"sha rasm haliyam o"chmay saqlanib turganmish. Bir gal do"stim Po"kis tog"asining harbiy xizmatdan kelganini, unga o"z xarbiy kamarini sovg"a qilganini aytarkan, kamarni ko"z-ko"z qila ketdi. Men yoshlik paytimda ham maqtanchoq odamni yomon ko"rardim. G"azabim qayoqdan keldi, bilmayman, shayton vasvasa qildimi, kutilmaganda musht bilan do"stimning jag"iga urdim. Zarbadan Po"kis muvozanatni yo"qotib yerga quladi. U tura solib so"kinganicha menga tashlandi. Men kulib qocha boshladim. U ortimdan quvdi. Bir mahal o"rtacha kalladay keladigan guvala qulog"imning yonidan o"tib yerga urilarkan, sakkiz bo"lak bo"lib ketdi. Men uyimizga kirib darvozani berkitishga ulgurdim. Alamzada Po"kis esa: Onasi o"lgan yetim! - deya baqirdi. Keyin yog"och darvozamizning yuqori qismidagi taxta panjaraga tosh kelib tegdi. O"sha panjara taxtasi haliyam siniq. Biz urushgan kunimiznig ertasigayok yana yarashib boyagiday apoq-chapoq bo"lib ketaverdik. O"shanda do"stim Po"kisni urganim uchun hali hanuz o"zimni kechirolmayman. O"z qilmishimdan nafratlanib Po"kisni urgan qo"limni bolta bilan chopib tashlagim keladi. Yillar o"tib biz ham ulg"aydik. Harbiy xizmatga chaqirishib sochlarmizni tap-taqir qilib qirishdi. Tengqurlarimiz birin-ketin harbiy xizmatga jo"nashar, jo"nash oldidan xayrlashuv kechasi o"tkazib, yor-birodarlar bilan xo"shlashar edilar. Po"kis mendan oldinroq, ketish kuni belgilangach, xayrlashuv kechasiga qishloqdagi yoshlarni taklif qildi. Biz Mehmonlarga xizmat qilib tongacha uxlamdik. Mxallaning qimorbozlari tongacha qartada qimor o"ynab chiqishdi. Ertasiga mening xayrlashuv kecham o"tkazildi. Biz ikki sutka uxlamdik. Kecha kuzagach, Po"kisning va mening oq surpdan tikilgan safar xaltalarmizga yig"layotgan qiz suratini chizib yirik xarflar bilan "Meni kutgil va men qaytarman" deya yozib qo"ydim. O"shanda do"stim safar xaltasidagi rasmga qarab rosa quvongandi. U xayrlashib, uyga qaytar ekan, negadir burni qonab ketdi. Birgalashib qonni to"xtatdik. Bu sutkalab uxlamay yurishning oqibati edi. Do"stimga rahmim keldi. Shunday qilib biz harbiy xizmatga ketdik. Men ikki yil Leningrada Sovet armiyasi safida xizmat qildim.
Ex, Leningrad! Leningrad! Xarbiy xizmatda o"tgan damlarni, voqealarni yozsam, yana bir kitob bo"ladi. Bir kuni do"stim Po"kisdan menga xat keldi. Xatni ochib o"qisam, u:
- Bizlarning harbiy qismimizni Afg"onistonga yuborishmoqda - deb yozibdi. U paytlar Afg"onistonda dahshatli urush ketayotgan edi. Javob yozib xatimda: Do"stim, o"zingni ehtiyot qil deya tayinladim. Hash-pash deguncha xizmat muddatim oyoqlarkan, uyga qaytdim. Beton ko"prigimiz ustida hamqishloqlar bilan ko"rishib tursam ko"cha boshida Ne"mat aka bilan do"stim ko"rindi. Biz bir-birimizga tomon yurgirdik, ko"rishdik... Shunda do"stimning o"ta ozib ketganini sezdim. Ma"lum bo"lishicha, Afg"onistonda ularning rotasi zaharlangan quduqdan suv ichib quyibdi. Bu mudhish voqea do"stimning xizmati oxirlayotgan bir paytda yuz bergani uchun u uyga qaytishga ulguribdi. Do"stim bizning uyda uzoq o"tirolmadi. Toliqib qoldi. Uyiga ketdi. Ertasiga uni ko"rgani bordim. Uni yotgan joyidan turg"azib, ko"chaga olib chiqdim. Kolxoz klubi oldidagi ajriqlar ustida xuddi bolalikdagi kabi birga o"tirib o"tmishni olislarda qolgan g"aroyib damlarni esladik. Po"kis Afg"oniston urushida ko"rgan kechirganlarini hikoya qilardi.
- Bir kuni - dedi u - rotamiz qurshovda qoldi. Tepalikka joylashgan "dushman"lar rotamiz soldatlarini chumchuq otganday qirib tashladilar. Fojeadan xabar topgan qo"mondonlik harbiy vertolyotlarni yuborgach, "dushmanlar" otishmani to"xtatib g"oyib bo"lishdi. Bunday qarasam, haligina birga gaplashib yurgan quroldosh do"stlarimiz o"lib yotishibdi. Juda ozchilik omon qoldik. O"ris komandirimiz o"lib yotgan soldatlarga qarab xuddi farzandlaridan judo bo"lgan otaday ezilib yig"ladi. "Prostite rebyata, chto ya vas ne sberyog" dedi u yig"lab. Katafalka mashina kelgach biz o"liklarni aravaga xuddi o"tin sarjinlaganday yukladik. Mashina jilayotgan mahal men tizzasidan uzilib ketgan soldat oyog"ini etigi bilan olib, qolib ketmasin degan o"yda komandirga:
- Komandir! Noga, noga Usmana! - dedim. Chunki o"lik yuklayotib Toshketlik Usmonning jasadi bir oyoqsiz ekanini ko"ruvdim. Komandir badtar yig"lab:
- Mening ham bir oylik umrim qoldi halos. Bir oydan keyin o"laman - dedi u.
- E, nafasingi issiq qil. Vahimaning uyasi ekansan-ku - dedim men. Do"stim g"amgin jilmayib qo"ydi.
Toliqib qolmasin, deya men uni uyga olib kirib yotqizib chiqdim. Kunlar o"taverdi. Kunlar o"tgan sari do"stimning ahvoli og"irlashaverdi.
Bir kuni uni ko"rgani kirsam, Yigitali aka do"stim yotgan pashshaxona yonida yig"lab o"tirgan ekan.
- Kel, o"g"lim, kel - dedi u ko"z yoshlarini tiyolmay. So"ng:
- Do"sting ham ozib, surnay bo"lib qoldi - dedi.
Qarasam pashshaxona chetidan do"stimning qo"li chiqib turibdi. Xuddi tobutdan chiqarib qo"yilgan Iskandar shox qo"liday. Yigitali aka pashshaxonaga bosh suqib:
- Abduvohid, ho Abduvohid, tur o"g"lim, oshnang keldi, - deya do"stimni uyg"otgan bo"ldi.
Do"stimning endi uyg"onishga holi qolmagani aqlga ishora edi. Men:
Musibatxonaga yetib borganimda ko"chada qo"l qovushtirganicha hamqishloqlar tizilib turardi. Darvoza chetida to"n kiyib, qiyiq bog"lagan Ne"mat akani ko"rdim-u o"zimni tutolmay yig"lab yubordim. Biz mahkam quchoqlashib ko"rishgan paytimiz Ne"mat akaning ko"z yoshlari tongi shudring donalariday har tomonga sochilib ketdi.
Shunday qilib men yakkayu yolg"iz jon do"stimdan ayrilib qoldim. Oradan qancha yillar o"tgan bo"lsada, men hamon do"stimning ko"chasidan o"tmayman. Chunki bir kuni meni ko"rib qolgan do"stimning singlisi:
- Xoldor aka, bizning uyga ham kirib turavering. Sizni ko"rsak xuddi akamni ko"rganday bo"lamiz - deya yig"ladi.
- Kirsam yig"laysizlarda - dedim men.
- Yig"lamaymiz - deydi singlisi yig"lab. Men ularning yig"isidan qo"rqaman.
Meni shunday ajoyib do"stimdan ayirgan, do"stim singari ming-minglab yigitlarning yosh umrlarini xazon qilgan urushga la"natlar o"qiyman!
"SPTU"
Sakkizinchi sinfni tamomlab, to"qqizinchi sinfga ko"chgan kuz kunlarning birida dadam kutilmaganda menga:
- Bilim yurtida o"qishni xohlaysanmi? -deb so"radi. Men hayron bo"ldim.
Keyin birdan sevinib ketdim. Yaxshigina rasm chizishim bois dadam meni rassomchilik bilim yurtiga joylamoqchi shekilli deb o"yladim.
- Ha, xohlayman - dedim men. Dadam men o"qishga boradigan bilim yurtining afzalliklari haqida gapira boshladi:
- Yotoqxona bepul ekan. Buning ustiga bepul kiyim bosh, har kuni uch mahal tekin issiq ovkat berisharkan - dedi. Bu gaplarni eshitdimu tarvuzim qo"ltig"imdan tushdi.
"Ha, tushunarli, demak, kiyim bosh xarajati va yegan-ichganim dadamga malol kela boshlabdi-da" degan o"y keldi hayolimga.To"g"ri, o"sha paytlari dadamga ham oson tutib bo"lmasdi. Bir gal kolxoz klubiga shahardan kontsert berish uchun bir gurux artistlar kelishgan edi. Yog"ochni qo"shiq aytdirib yuboradigan duradgor bo"lgani uchun dadamni rayis chaqirtirib saxna qurishni topshiribdi. Dadam shogirdlari bilan saxnani bitkazay degan mahal sim o"ramini bir chetga olmoqchi bo"lganda dadamni elektr toki urib o"lib ketishiga sal qolgan. Shundan keyin dadam oblbolünitsada uzoq davolandilar. Keyin shu - shu mehnat nogironiga aylanib qoldilar. Uning oladigan nafaqasi oilani boqishga yetmas edi. Men yosh bo"lsamda, buni bilar edim. Shuning uchun vaziyatni to"g"ri tushunib uning taklifini qaytarmaslikka qaror qildim. Shu ham harna oilaga ozgina yordam bo"lar deya o"yladim.
- Qanaqa mutaxassislikka o"qitar ekan? - savol berdim men sir boy bermay.